Isaak Nyutonun 17-ci əsrdə reallaşdırdığı təcrübələrində zamanın bütün kainatda etibarlı olan və fərqli nöqtələrə görə dəyişməyəcək bir sabit olduğu izah edilmişdi.Fizikanın atası olaraq qəbul edilən böyük elm adamı,zaman mövzusunu təkrar toxunmağa belə ehtiyac duymadı,çünki onun,bu elm sahəsinin ən düzgün qanunu olduğunu düşünürdü.Lakin kainat haqqında suallar soruşduqca,aldığımız kompleks cavablarla zamanın təbiətinə dair bildiklərimizi də dəyişdirməyə çətinlik çəkirik.20-ci əsrin əvvəllərində Albert Eynşteyn,kosmos-zamanı araşdırmaya başladığında təbiət qanunlarının çox daha qəribə davrandığının fərqinə vardı.Zaman hissi yalnız mövqeyə deyil,şərtlərə də bağlı olaraq dəyişirdi.Ona görə zaman müşahidəçiyə bağlı bir dəyişkən idi.Çünki hərəkət və kosmos arasında buna təsir edən əhəmiyyətli bir əlaqə var idi:Cazibə qanunu.Məsələn,Dünyanın fərqli yerlərində ya da əks istiqamətlərdə hərəkət edən qol saatları belə doğru bir şəkildə işləmir,cazibə qüvvəsinin təsiri ilə çox kiçik də olsa səhvli meydana gələr.Bu vəziyyətdə zaman da tamamilə nisbi olaraq şəxsiləşir.Kosmos-zamanın meydana gəlməsi, heç bir təsirə məruz qalmadığı halıyla homogen bir quruluşdur. Ancaq bu məzmunda birinin təsiri azaldığında,digəri də o nisbətdə artır. Dəyişməni yaradan isə cisimlərin hərəkətidir.Əslində planetin hər yerində bərabər miqdarda cazibəyə məruz qalır və işığın sürətiylə müqayisədə ən sürətli cihazlarımızda belə zamana üstün gələ bilməyəcək qədər yavaş hərəkət edirik. Lakin buna dair dediyimiz fikirlər,təqdim etdiyimiz teoremlər də bunu tam olaraq anlamamıza bəs etmir.Eynşteynin nəzəriyyəsi bizə hərəkət edən biri üçün zamanın daha yavaş axdığını söyləyir.
Elm insanları zamanın necə işlədiyini qavraya bilmək üçün əvvəlcə kvant mexanikası səviyyəsində araşdırmalar edirlər.Lakin bu sirri həll edə bilmək üçün istiqamətimizi atoma və onu meydana gətirən hissəciklərə doğru çevirdiyimizdə, kvant səviyyəsində zaman anlayışının çox daha çaşdırıcı olduğunu görürük.Kvant mexanikasının təməllərini təşkil edən Qeyri-müəyyənlik prinsipi,bu mikro dünyada edilən bütün hesablamaların bəzi limitlər daxilində qətilik dərəcəsinə sahib ola biləcəyini söyləyir.Məsələn bir hissəciyin mövqeyi təyin edilə bilsə,sürəti mövzusunda əldə edilən məlumatlar şübhəli vəziyyətə gəlir.Eyni anda bütün məlumatları qəti bir düzgünlük payı ilə ölçə bilmək mümkün deyil.Kvant həqiqət səviyyəsi nə qədər yaxından test edilirsə, o qədər dəlicə davranır.Yalnız tənliklərlə təxmin edilə bilən hissəciklər ölçüsündə dost olduğumuz qaydaların heç biri etibarlı deyil.Sıra kosmos və zamanda bir qiymətləndirmə etməyə gəldikdə isə hissəciklərin yaratdığı dalğalanmalar hesablamaların səhvliyinə səbəb olur. Saniyənin mində biri kimi son dərəcə qısa zaman hissələri belə heyrətamiz uzaqıqlardaki kosmos-zamanı sıxışdırıb ona təsir edir, davranış xüsusiyyətləri mövzusunda edilən bütün təxminləri boşa çıxarırlar.
2012-ci ildə İngiltərədə London Universiteti elm adamlarından olan Nobuhiro Hagura tərəfindən edilən təcrübələrdə zamanın yalnız hərəkət halındaykən deyil, hərəkətə hazılanarkən belə yavaşlamağa başladığı təsbit edildi. Təcrübədə əldə edilən nəticələrə görə; hərəkət üçün meyl göstərildiyi anda vizual məlumatı ölçmə qabiliyyəti sürətlənməyə başlayır. Daha sürətli bir hesab bildiyimiz üçün müşahidə etdiyimiz hər şeyin yavaşladığı qəbul etməyə məcbur oluruq. Hagura,insan beynində zamanı ölçən hissə ilə,hərəkəti təşkil edən bölgə arasında qəti bir əlaqə olduğu nəticəsini çıxardı. Eynşteynin zamanın fərdi olduğunu deməsinə əsasən,Hagura'nın əldə etdiyi məlumatlar nəticəsində bunun yalnız fiziki deyil,həm də kimyəvi olaraq da reallaşdığını görürük.
Görünən odur ki, zaman yavaşlayıb sürətlənə bilir.Yaxşı,bəs bir başlanğıcı var idimi?Və tam olaraq haradan gəlir?Ya da bir gün sonlana bilərmi?Artıq nizamdan xaosa doğru gedən hər vəziyyətin Big Bang ilə əlaqəli olduğunu bilirik.Başlanğıc anı olaraq adlandırdığımız böyük partlama,zamanın tək istiqamətdə, o andan indiyə doğru hərəkət etdiyinə dair bir hiss yaradır.Bu səbəblə onun da eynilə bir çay kimi axış meyli sərgilədiyini fərz edirik.Zamanın universal olduğuna dair qavrayışımız səbəbiylə keçmişin geridə qaldığı və gələcəyin hələ yaşanmadığını düşünürük.Lakin bütün bunlar tamamilə bir illuziya ola bilər..
Keçmiş,indiki zaman və gələcəyin eyni anda yaşandığı fikri hər nə qədər dəlicə gəlsə də,elm insanları bunun doğru olduğuna dair işarələrlə qarşılaşırlar. Gündəlik təcrübələrimizin əksinə, zaman heç axmaya da bilər.Hətta keçmişin hələ yaşanmamış, gələcəyin də çoxdan reallaşmış olma ehtimalı var. Albert Eynşteyn tərəfindən dilə gətirdiyi bu söz bizi daha da təəccübləndirir; "Keçmiş, indi və gələcək bir yanılsama ols bilər.Lakin bu olduqca inadkar bir yanılsamadır. "
Dünyanın hərəkətini Günəş saatlarıyla araşdırmağa başladığımızdan bu yana günü saatlara bölərək zamanı ölçə bildiyimizi düşünmüşdük.Hesablar tamamilə Günəşin doğuşu və batışı arasında müşahidəyə əsaslanırdı və bu, qısaca planetimizin Günəş orbitindəki hərəkəti idi.Əslində bəlkə də ən başından səhv bir ölçüm etmişdik.Planetimizin Günəş ətrafında dönməsinə istinadən əldə edilən məlumatlar zamanı hesablaya bildiyimiz mənasını vermir.İndiki vaxtda yeni bir alternativ var:Atom saatı. Atomların təbii bir tezlikləri var və silkələnmələri nəticəsində yaydıqları bu enerji təbiətin saatı olaraq görülür..
Əslində bu saatlar 50-ci illərdən bu yana həssas ölçümlərin edildiyi bütün kosmos təcrübələrində istifadə edilir.Sezyum atomu deyilən,ancaq daha məşhur bilinən halıyla kvars billurunun titrəşmə tezliyinə əsaslanan atom saatlarında öyrəşdiyimiz ölçü texnikası istifadə edilmir.Üstəlik vəzifəsi zamanı göstərmək belə deyil. Yalnız digər saatların nizamlanması üçün bir meyar sayılır və tezlikləri zamanı təyin etmək üçün bir standart sayılır. Xüsusilə ən kiçik bir səhvin belə çox böyük ölçülərdə səhvə səbəb olduğu GPS (qlobal yerləşdirmə) kimi sistemlərdə zamanın doğru hesablana bilməsi böyük əhəmiyyət daşımaqdadır.Bu səbəblə GPS peykləri, üzərlərində olan atom saatları ilə ölçmə edirlər.
1971-ci ildə edilən təcrübə, bir reaktiv təyyarəsində Dünya ətrafında dövr atan atom saatı ilə planetimizdə sabit mövqedə tutulan digəri ilə müqayisə edilmiş və Eynşteynin haqlı olduğu görülmüşdü. Nəzəriyyədə təxmin edildiyi üzrə saatlar arasında saniyənin yüz milyonda biri nisbətində fərq var idi. Bu əhəmiyyətsiz bir fərq kimi görünsə də,zamanın universal bir dəyər olmadığının sübut edilməsi baxımından böyük bir rol oynadı. Yenə də nə qədər doğru bir hesablama etdiyimizə baxmayaraq, zaman sirrlərini qorumağa davam edir. Bütün bu hesablamalar bizə saatın neçə olduğunu göstərə bilər,ancaq zamanın özü haqqında məlumat verə bilməz.Bu vəziyyətdə ölçdüyümüz şeyin nə olduğu da xeyli mübahisəli bir mövzuya çevrilir..
Mənbə : Popular Science Cosmos
0 yorum:
Yorum Gönder